The Cryptocurrency Phenomenon. "Money of the Future" or Classic "Bubble"? (Armenian version)

Նարեկ Կարապետյան
ՀՊՏՀ «Ամբերդ» հետազոտական կենտրոնի
փորձագետ

«Բիթքոինի գինը հատեց 5000 ԱՄՆ դոլարի սահմանը», «Էթերիումը կրկին բարձրանում է». այս և նման վերտառությամբ հոդվածները վերջերս ողողել են համաշխարհային մեդիան, առավել ևս՝ դրա ֆինանսական և տնտեսական լրատվավերլուծական հատվածը: Կրիպտոարժույթների թեման այժմ աշխարհում ամենաքննարկվողներից ու ամենահակասականերից մեկն է: Մինչդեռ ընդամենը 1 տարի առաջ դրանք վերաբերում էին հասարակության բավականին նեղ շրջանակի՝ հիմնականում երիտասարդ, արագ հարստանալու ուղիներ փնտրող կամ լիբերալ քաղաքական հայացքներ ունեցող մարդկանց: Վերջիններիցս նրանք, ովքեր պատրաստ էին նաև ռիսկի գնալ՝ բազմապատկեցին իրենց ներդրումը: Քանի որ կրիպտոարժույթների գներն իրոք թռչում են վեր…

* Էթերիումի համար միջին աճի ցուցանիշը հաշվարկված է որպես 2016թ ապրիլ-դեկտեմբեր և 2017թ հունվար – հոկտեմբեր հավելաճի տեմպերի թվաբանական միջին

Բիթքոին, Էթերիում, Լայթքոին, Ռիպլ. ի՞նչ են ի վերջո իրենցից ներկայացնում նման հարյուրավոր՝ նույնիսկ հազարավոր, տարբեր անուններով նշանակվող կրիպտոարժույթները: Առավել հետաքրքրա­սերներն անշուշտ կարդացել են Վիքիպեդիայում. «Կրիպտոարժույթը թվային ակտիվ է, որը նախագծված է որպես փոխանակման միջոց, և օգտագործում է կրիպտոգրաֆիա՝ ապահովելու գործարքների անվտանգությունն ու կարգավորելու լրացուցիչ արժույթների թողարկումը»: Սակայն նրանց, ովքեր լսել են օր օրի բարձրացող Բիթքոինի կամ Էթերումի գների մասին, և որևէ կերպ ցանկանում են «միանալ խաղին», այս սահմանումը հազիվ թե ինչ որ բան տա: Ոչինչ չի տա նաև նրանց, ովքեր փորձում են հասկանալ գրեթե 100 և 32 մլրդ դոլարի կապիտալիզացիայի հասած այս կրիպտոարժույթների տնտեսագիտական էությունը:

Իսկ մեդիայից, փորձագիտական և տնտեսագիտական հանրույթից եկող ինֆորմացիան իրոք հակա­սական է: Աշխարհի ամենախոշոր բանկերից մեկի՝ G. P. Morgan-ի գլխավոր տնօրեն Ջեյմի Դայմոնը Բիթքոինը բնորոշում է որպես «խաբեություն», «ամենավատ փուչիկից էլ վատը», իսկ պարզվում է՝ Բիթքոինի թրեյդինգով զբաղվում է նաև G. P. Morgan-ը: Ընդ որում՝ պարզվում է այս հայտարարությունից հետո: Տնտեսագիտության նոբելյան մրցանակակիր Ռոբերտ Շիլլերը Բիթքոինը համարում է «ֆինանսական փուչիկի լավագույն օրինակը», իսկ կրիպտոարժույթների ներդրողների շրջանակը համալրում են ինչպես ոչ պրոֆեսիոնալ, այնպես էլ պրոֆեսիոնալ՝ ինստիտուցիոնալ ներդրողներ(բնականաբար՝ հիմնականում հեջ ֆոնդեր), և արդյունքում գինը շարունակում է աճել…

Հակասական տեսակետերի ցանկը կարելի է իհարկե շարունակել, սակայն այս վերլուծական ակնարկում այլ կերպ կմոտենանք հարցին: Դիտարկելով 2 տեսակետերն էլ իրենց տեսական և փորձառական հիմքերով՝ փորձենք դուրս բերել դրանց ռացիոնալ հատիկը, որը կօգնի որոշ չափով բացահայտել կրիպտոարժույթների ֆենոմենը:

Կրիպտոարժույթները դասական ֆինանսական «փուչիկ» են, որն ամեն պահի կարող է փլուզվել

Նախ պարզենք՝ ինչ ասել է ֆինանսական փուչիկ, և ինչու են կարող կրիպտոարժույթները բնորոշվել այսկեպ, և այն էլ՝ «դասական»: Ռոբերտ Շիլլերը այն սահմանում է այսպերպ: Սպեկուլյատիվ փուչիկը(speculative bubble) իրավիճակ է, երբ ակտիվի գնի աճը խթանում է ներդրողների էնտուզիազմը, որը վարակի պես տարածվում է անձից անձ և ներառում ներդրողների ավելի ու ավելի մեծ շրջանակ, որոնք, չնայած գնվող ակտիվի իրական արժեքի նկատմամբ կասկածին, ձեռք են բերում այն՝ արդեն հաջողության հասած ներդրողների նկատմամբ նախանձից կամ խաղացողի կրքից դրդված*: Կարծես թե՝ արդեն ամեն ինչ ասված է: Կամ գրեթե ամեն ինչ: Կարելի է ընդամենը նայել քիչ ներքև բերված գրաֆիկներին և փորձել եզրակացնել՝ արդյո՞ք Բիթքոինի և Էթերիումը գներն այսպես թռչել են, որովհետև ներդրողները հանկարծ հասկացել են դրանց իրական արժեքը՝ և

գնելով կրիպտոարժույթները, գները «մո­տեցրել ֆունդամենտալներին»: Թե՞ այնուամենայնիվ գործում է Շիլլերի նշած տարբերակը. ներդրողների մեծ մասին անգամ չի էլ հետաքրքրում՝ դրանք իրական արժեք ունեն, թե ոչ. գնում են, քանի որ գինն աճում է, և փորձում իրենք էլ խաղից իրենց բաժինն ստանալ: Չէ որ խիստ գրավիչ է թվում՝ ներկայիս արագ փոփոխվող և մարդու համար անընդհատ նոր մարտա­հրավերներ առաջացնող աշխարհում հասկանալ տեղի ունեցող փոփոխությունը և հարստանալ՝ ոչինչ չստեղծելով, ընդամենը «կատարելով ճիշտ ներդրում»…

Շիլլերի և նրա համախոհների տեսակետի օգտին վերջերս բավականին հետաքրքիր վիճակագրություն է բացահայտվել: Պարզվում է, Բիթքոինի գինը պատմականորեն 96%-ով կոռելացված է Գուգլում «Բիթքոին» բառի որոնումների քանակին: Մնում է հասկանալ, թե դեռ որքան է շարունակելու աճել կրիպտոարժույթների նկատմամբ հետաքրքրությունը: Բայց որ դա իր սահմաններն ունի, կարծում եմ, միանշանակ է…

Կրիպտոարժույթները ապագայի փողերն են

Մինչ այժմ խոսել ենք կրիպտորժույթների մասին որպես ֆինանսական ակտիվներ, որոնց գինը տատանվում է կախված շուկայական պահանջարկից: Իսկ ի՞նչ է առաջարկի կողմում: Սա, արդեն, լրիվ ուրիշ պատմություն է: Կրիպտոարժույթների հիմքը բլոկչեին(բլոկ-շղթա) տեխնոլոգիան է: Բլոկչեինին իր «Ազգային մրցունակության զեկույց 2017»-ում անդրադարձ է կատարել EV Consulting ընկերությունը՝ դիտարկելով այն «համաշխարհային առումով բեկումնային մեծ ու երկարաժամկետ ներուժ ունեցող, և Հայաստանի համար արդիական» 7 հիմնական տեխնոլոգիաների ցանկում:

«Բլոկ-շղթա տեխնոլոգիան, որը հաճախ համարվում է 21-րդ դարի կարևորագույն հայտնագործություններից մեկը, մասնակիցների միջև իրականացված գործարքների կամ այլ թվայնացված հարաբերությունների ամբողջական գրանցումների բաշխված գրանցամատյան է». այս կերպ է սահմանված վերոնշյալ զեկույցում:

Բլոկչեինի առաջին և լայն առումով՝ դեռևս միակ կիրառումը կրիպտոարժույթն է, դեռ ավելին՝ տեխնոլոգիան ստեղծվել է որպես ապակենտրոնացված թվային արժույթ ստեղծելու խնդրի լուծում: Սակայն չնայած այն ստեղծողի տեսլականը սահմանափակվում էր արժույթի գաղափարով՝ բլոկչեինն այժմ շատերը համարում են «երկրորդ սերնդի ինտերնետ»: Եթե առաջին սերնդի ինտերնետը վերաբերում էր տեղեկատվությանը, ապա սա արդեն՝ արժեքին կամ փողին: Տեխնոլոգիան հնարավորություն է տալիս ապահովել սեփականության իրավունքի փոխանցումը՝ կլինի ֆինանսական և իրական ակտիվների, թե գաղափարների նկատմամբ: Այստեղ սեփականության իրավունքը պաշտպանվում է ոչ թե պետությունը ներկայացնող ուժային մարմինների, այլ տեխնոլոգիայի կողմից:

Բլոկչեինը կարող է կիրառվել այնտեղ, որտեղ գործարքի վավերացումն այժմ կատարում է երրորդ կողմը. վճարամիջոց, պետության կողմից սեփականության իրավունքի գրանցում և փոխանցում, հանրային տարբեր ծառայություններ, դրամական փոխանցումներ, ներդրումներ, բորսայական առևտուր, քլիրինգ և այլն: Այն կարող է ապահովել անհատների առավելագույն ներառում տնտեսական համակարգին՝ ապահովելով ներառական տնտեսական աճ և զարգացում **:

Ամփոփելով վելուծությունը կարծում եմ, որ բլոկչեինը իրական բեկումնային տեխնոլոգիա է, որի՝ տնտեսական համակարգում ներդրումը պահանջում է վերջինիս նկատմամբ վստահության ձևա­վորում, պետական մարմինների պատրաստակամություն և համապատասխան ջանքեր դրա ինստի­տու­ցիոնալացման ուղղությամբ։ Ինչ տեղ ունեն այստեղ կրիպտոարժույթները՝ անշուշտ խիստ մեծ՝ որպես տեխոլոգիայի կիրառման առանցքային ուղղություն, տարածման առաջին փուլ և դրա նկատ­մամբ վստահության ամրապնդման գործիք։ Սակայն Բիթքոինն արժե 5000, թե 1500 դոլար (ինչպես օրինակ գնահատում է այս կրիպտոարժույթի «արդարացի» գինը հայտնի ֆինանսիստ Մուհամեդ Էլ-Էրիանը), տնտեսությունում այս տեխնոլոգիայի ներդրման տեսանկյունից, համոզված եմ, այնքան էլ կարևոր չէ։ Ամեն դեպքում, անկախ կրիպտոարժույթների առաջարկի հիմքում ընկած տեխնո­լոգիայից, շուկայում դրանք սովորական ակտիվներ են, որոնց գինը տատանվում է պահան­ջարկով, և ավելի քան պատմության մեջ հայտնի որևէ այլ ակտիվի գնի՝ սպեկուլյատիվ պահանջարկով պայմանավորված, հետևապես կարելի է պնդել, որ այս շուկայում դասական ֆինանսական փուչիկ է ձևավորվել։

Հոկտեմբեր, 2017 թ.

* Սահմանումը վերցված է Շիլլերի «Irrational Exeburance» գրքի 3-րդ հրատարակությունից, որում տեղ գտած հիմնական գաղափարների շնորհիվ է հեղինակը 2013թ-ին արժանացել նոբելյան մրցանակի՝ «ակտիվների գների էմպիրիկ վերլուծության համար»: Գրքում Շիլլերը ոչ միայն էմպիրիկ վերլուծություն է իրականացրել, այլև ներկայացրել է ֆինանսական փուչիկների առաջացման կառուցվածքային, մշակութային և հոգեբանական պատճառները, որոնց ծանոթությունը հետաքրքիր կլինի ոչ միայն վարքագծային տնտեսագիտությամբ հետաքրքրվողների, այլև բոլորի համար, ովքեր ցանկանում են հասկանալ աշխարհում տեղի ունեցող մի շարք զարգացումներ:

** Բլոկչեինի՝ երկրորդ սերնդի ինտերնետ» լինելու գաղափարը վերցված է Դոն և Ալեքս Թափսքոթների «Բլոկչեինի հեղափոխություն» գրքից, որտեղ մանրամասն նկարագրված են այս տեխնոլոգիայի տնտեսական էությունը և տնտեսությունում կիրառման հնարավոր արդյունքերը: