Spa town Jermuk and Amulsar

Առողջարանային քաղաք Ջերմուկը և Ամուլսարը

Վերջին ժամանակահատվածում շատ է խոսվում Ամուլսարի ոսկու հանքի շահագործման և առողջավայր Ջերմուկին դրա հասցրած հնարավոր վնասների մասին։ Ուստի սույն վերլուծականում հարկ ենք համարում անդրադառնալ զբոսաշրջային քաղաք Ջերմուկի առողջարանային ռեսուրսներին և Ամուլսարի հնարավոր վտանգներին։

Հայաստանի հարավ-արևելքում, Սևանի ավազանի և Սյունիքի միջև է գտնվում Վայոց ձորը, որն ընդգրկում է Եղեգնաձորի և Վայքի շրջանները: Վայքի շրջանում, Վա­յոց ձորի հյուսիս-արևելքում, Զանգեզուրի լեռնաշղթայով երիզված, Արփա գետի հոսանքով կիրճն ընդլայնվում է, ձևավորելով երկու լայն սարահարթ, որոնց վրա` ծովի մակարդակից 2080մ բարձրության վրա գտնվում է հանրաճանաչ կլիմայաբալնեոլոգիական կուրորտ Ջեր­մու­կը: Բոլոր կողմերից սարահարթը սահմանափակված է հրաբխային կոներով: Հարավ-արևմտյան և արևմտյան կողմերից իջնում են Վարդենիսի լեռնաշղթայի հարավային լանջերը: Կու­րոր­տին մոտենալիս 1900-1950մ գոտում չոր լանդշաֆտը մեղմանում է, շրջակա լեռների լան­ջերը ծածկված են խիտ անտառով, իսկ վերևում` ալպիական բուսականությամբ` տալով կու­րորտի բնապատկերին հրաշք գեղեցկություն: Աննկարագրելի տպավորություն է թողնում Ար­փա գետի ձորը և գեղատեսիլ ջրվեժը` 70մ բարձրությունից կիրճ են գահավիժում ադա­ման­դե պարզության աղբյուրի ջրերը:

Ջերմուկի հիմնական բուժիչ ռեսուրսներն են` չափազանց ջերմային, ածխաթթվային, հիդրոկարբո­նա­տա-սուլֆատա-նատրիումային հանքային ջրերը և բարձր լեռնային, անտառային կլիման: Ջե­ր­մուկի հանքային ջրերի բուժիչ հատկությունները հայտնի էին դեռևս հին ժամանակներում: Առա­ջին գրավոր վկայությունները Ջերմուկի մասին վերաբերում են 13-րդ դարին: Որոշ հան­քա­յին աղբյուրների մոտ պահպանվել են հին ավազանների մնացորդները: Հենց գյուղի անվ­ա­նումը ներկայացնում է դրա անվանումը («ջերմ»-տաք, ջերմուկ-ջերմային հանքային աղբյուր):

Ջերմուկի ջրերի բաղադրությունը հաճախ համեմատվում է Չեխիայի Հանրապետությու­նում գտնվող Կարլովի Վարիի և Ռուսաստանի Ժելեզնովոդսկի ջրերի հետ: Ջերմուկի ջրերը հա­մար­վում են նույնքան բուժիչ, որքան և հանրահայտ չեխական թերմալ ջրերը:

Ջերմուկի հանքային ջրերի առաջին վկայությունները և գիտական նկարագրությունը տվել է ինժեներ, երկրաբան Գ. Վոսկոբոյնիկովը, որը Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց հետո (1828թ.), 1831թ. հրատարակեց տվյալներ այդ ջրերի ջերմաստիճանի, քիմիական բա­ղադրութ­յան և գազի պարունակության (դեբիտ) մասին: 1925թ. Ջերմուկի աղբյուրները առաջին անգամ հե­տազոտվեցին կոմիտեի կողմից, որը նշեց այդ աղբյուրների բացառիկ արժեքավորությունը: 1938թ. պրոֆեսոր Ա. Մելիք-Ադամյանի գլխավորությամբ կատարված արշավը ուսումնա­սի­րեց հիվանդների վրա Ջերմուկի հանքային ջրերի ազդեցությունը: Նույն տարում սկսվեցին երկ­րա­բանական-հետախուզական աշխատանքները: 1936թ. սկսվեց և 1940թ. ավարտվեց ա­ռա­ջին առողջարանային կորպուսի շինարարությունը, իսկ 1938թ.` վաննայի շենքի շինա­րա­րութ­յունը: 1950թ.-ից սկսվում է կուրորտի զարգացման նոր էտապը: Շահագործման են հանձնվում առող­ջա­րանները, ըմպասրահը, հյուրանոցը, ավարտվում է ՀԷԿ-ի շինարարությունը, կառուցվում է ավ­տոմատ հեռախոսակայան, սկսվում է հանքային ջրերի լցման գործարանի շինա­րարութ­յունը: 1962-1978թթ. շահագործման են հանձնվում նոր առողջարաններ:

Ջերմուկը գտնվում է չոր ենթաարևադարձային գոտու բարձր լեռնային անտառային զոնա­յում և ունի տաք, չափավոր խոնավ, երբեմն և չափավոր շոգ ամառ և չափավոր սառը, արևային, առանց քամու ձմեռ:

«Ջերմուկ» հանքային ջուրը դասվում է ածխաթթվային գերջերմային, թույլ թթվային-նեյտ­րալ, հիդրոկարբոնատա-սուլֆատա-նատրիումային, սիլիկատային ջրերի թվին` 4.2-4.7գ/դմ<sup>3</sup> ընդ­հա­նուր հանքայնացվածությամբ, պարունակում է միկրոէլեմենտներ: «Կուրոր­տաբա­նութ­յան և ֆիզիկական բժշկության գիտահետազոտական ինստիտուտի» աշխատակիցների կող­մից իրականացված բժշկական հետազոտությունները պարզել են, որ «Ջերմուկ» հանքային ջուրն ունի ստամոքսի արտազատական-թթվածնաձևավորող ֆունկցիայի վրա նորմալացնող ազ­դե­ցություն, շնորհիվ հիդրոկարբոնատների և սուլֆատների մեծ պարունակության` ունի հա­կախոցային ազդեցություն: Դրա հետ կապված` ջերմուկի հանքային ջրի ներքին օգտա­գոր­ծումը նշանակվում է ստամոքսի նորմալ և հատկապես բարձրացված արտազատական-թթ­ված­նաձևավորող ֆունկցիայով խրոնիկական գաստրիտի ժամանակ, տասներկումատնյա աղի­քի խոցի (խոցային հիվանդության), լեղապարկի խրոնիկական բորբոքումների, ոչ սպե­ցիֆիկ ռեակտիվ գեպատիտի, խրոնիկական պանկրեատիտի ժամանակ: «Ջերմուկ» հանքային ջուրը բարձրացնում է վերականգնողական բուժման արդյու­նա­վե­տու­թ­յունը վաղ շրջանում ստամոքսի անդամահատությունից հետո: Գիտական հետա­զոտութ­յուն­ներով հաստատված է ջերմուկի ջրի դրական ազդեցությունը թեթև և միջին աստիճանի շա­քա­րային դիաբետի, միզաթթվային դիաթեզի, միզաքարային հիվանդության, հենաշարժական ապարատի հիվանդությունների ժամանակ: Ուսումնասիրվել և ապացուցվել է նաև «Ջերմուկ» հան­քային ջրի դրական ազդեցությունը կենտրոնական և ծայրամասային ջղային համակարգի վնաս­վածքների ժամանակ, ու նման հիվանդությունների դեպքում նշանակում են հանքային վան­նաներ: Բազմակողմ ուսումնասիրությունները հաստատել են Ջերմուկի բարձր լեռնային կուրորտի բալնեո­կլիմայական գործոնների բարենպաստ ազդեցությունը առաջին և երկրորդ աստիճանի հիպեր­տո­նիկ հիվանդների, սրտի իշեմիկ հիվանդների կոմպենսատոր-ադապտացիոն մեխա­նիզմ­ների վրա:

Ջերմուկում ձմռանը սառը եղանակները սահմանափակում են կլիմայաբուժության բոլոր տե­սակ­ների ընդունումը: Ցածր ինտենսիվության սառը եղանակների ժամանակ, արևի և ա­ռանց քամու եղանակների պայմաններում կարելի է նշանակել դոզավորված բուժիչ զբո­սանք, հիվանդների և հանգստացողների երկար մնալը բաց օդում, խաղեր, զբոսանքներ, սպորտային միջո­ցառումներ, ինչպես նաև օդային վաննաների ընդունում ծածկապատշգամբի և հատուկ սարքավորումներով տարածքներում, որոնք ներս են թողնում ինֆրակարմիր և ուլտրա­մա­նու­շա­կագույն ճառագայթները: Ամռանը կարելի է նշանակել կլիմայաբուժության բոլոր ձևերը` աէրո- և արևաթերապիա, գե­տի ջրային պրոցեդուրաներ, դոզավորված բուժիչ զբոսանք, բուժիչ մարմնամարզություն բաց օդում:

ՀՀ կառավարությունը 2009թ. հուլիսի 16-ի կառավարության նիստի N 29-Ն արձանագրային որոշմամբ հաստատեց «Ջերմուկ քաղաքի զարգացման 2009-2012թթ. ռազմավարությունը»` «Ջերմուկ քաղաքը զբոսաշրջային կենտրոն հայտարարելու մասին» ՀՀ կառավարության 2008թ. սեպտեմբերի 18-ի N 1064-Ն որոշման համաձայն: Ռազմավարության հիմքում դրված են հետևյալ հայեցակարգային նպատակները` մինչև 2020 թվականը.

1. Ջերմուկ քաղաքը դարձնել ամբողջ տարին գործող միջազգային չափանիշներին համապատասխանող առողջ և ակտիվ կենսակերպի զբոսաշրջային կենտրոն` այն զարգացնելով որպես`

- առողջարանային և ձմեռային զբոսաշրջության կենտրոն` (եվրոպական կենտրոն­ներին այլընտրանքային),

- շախմատի միջազգային մրցաշարերի կազմակերպման կենտրոն,

- համահայկական և միջազգային մանկապատանեկան և երիտասարդական ճամբա­րատեղի,

- մշակութային զբոսաշրջության կենտրոն, ապահովել տարեկան 100000 զբոսաշրջային այցելություն,

2. մեծացնել զբոսաշրջությունից ստացվող եկամուտների մակարդակը` հասցնելով այն մինչև 100 միլիոն ԱՄՆ դոլարին համարժեք ՀՀ դրամի,

3. ապահովել 4000 աշխատատեղ:

Խորհրդային տարիներին Ջերմուկը 2000 մահճակալով սպասարկում էր տարեկան մոտ 25000–30000 զբոսաշրջիկ, իսկ ներկայումս Ջերմուկի առողջարանային զբոսաշրջիկների թիվը կազմում է մոտ 10000 մարդ: Այժմ գործում են հետևյալ առողջարանները՝ Արմենիա, Օլիմպիա, Ջերմուկ աշխարհ, Գլաձոր, Արարատ մոր և մանկան, Ջերմուկ Մոսկվա, իսկ Հայաթ Փլեյս հյուրանոցը ունի սպա կենտոն, որտեղ տրամադրվում են բուժական ծառայություններ։ 2007թ.-ից գործում է Ջերմուկի ճոպանուղին՝ իր դահուկուղիներով։

Այսպիսով, Ջերմուկը պետք է զարգացնել որպես առողջարանային և ձմեռային զբոսաշրջային կենտրոն՝ ներառելով ձմեռային այնպիսի սպորտաձևեր, ինչպիսիք են՝ դահուկային սպորտը, սնոուբորդինգը, ձնամեքենաների վարումը, և այլն։

Այժմ անդրադառնանք Ամուլսարի ոսկու հանքին։ Ամուլսարը գտնվում է Վայոց Ձորի և Սյունիքի մարզերի սահմանագլխին, Զանգեզուրի լեռնաշղթայի հյուսիս, հյուսիս-արևմտյան ճյուղավորումների ջրբաժանային մասում, 2500-2988 մ բացարձակ բարձրությունների վրա:

«Լիդիան Արմենիա» ընկերությունը երկրաբանահետախուզական աշխատանքներ է իրականացնում Ամուլսարի տարածքում 2006թ.-ից սկսած: 2014թ.-ին ՀՀ կառավարության կողմից նրան տրվել է Ամուլսարի ծրագրի Ընդերքօգտագործման իրավունքը և Ծրագրի շինարարության համար բնապահպանական թույլատվությունը:

Ամուլսարի հանքային գոտում իրականացված երկրաբանական ուսումնասիրության աշխատանքների արդյունքում առանձնացվել են Տիգրանես-Արտավազդես միացյալ, Էրատո, Արշակ և Օրոնտես տեղամասերը` իրենց ուրույն ներքին կառուցվածքներով: Ներկա դրությամբ, ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով հաստատվել են Տիգրանես-Արտավազդես, Էրատո տեղամասերի պաշարները, որոնց շահագործման իրավունքը պատկանում է Լիդիան Արմենիային:

Լիդիան Արմենիային տրամադրված է հանքավայրի ողջ հաստատված պաշարները` 89376.3 հազ.տ հանքաքարի, ոսկու` 73733 կգ (միջին պարունակությունը 0.78 գ/տ), արծաթի` 294.367 տ (միջին պարունակությունը ` 9.29 գ/տ) քանակություններով: Հանքավայրը նախատեսվում է շահագործել երկու` Տիգրանես-Արտավազդես միացյալ և Էրատո առանձին բացահանքներով, տարեկան 10 մլն տ հանքաքարի արտադրողա­կանությամբ:

2018թ. ապրիլ ամսվա դրությամբ Լիդիան Արմենիայի ու Ամուլսարի ծրագրի կապա­լա­ռու­ների մոտ աշխատել է 1460 մարդ, որոնցից 464-ը՝ Ամուլսարի հարակից համայնք­ներից (Ջերմուկ/Կեչուտ - 294, Գնդեվազ - 93, Գորայք - 48, Սարավան - 29): Այս տվյալները ներառում է նաև ծառայությունների մատուցման կարճաժամկետ աշխատատեղեր՝ մի քանի օրից մինչև մեկ կամ երկու շաբաթ։

Չնայած «Լիդիան ինտերնեյշնլ» ընկերությունը հավաստում է, որ Ամուլսարի հանքավայրի շահագործման ժամանակ օգտագործվում են այնպիսի տեխնոլոգիաներ, որոնք նվազեցնում են բնապահպանական ռիսկերը, ջրային համակարգին կհասցվի զրո տնտեսական վնաս և շահագործումը միայն օգուտներ կբերի Հայաստանի Հանրապետությանը (շուրջ 5 մլրդ դոլարի ներդրում, 2000 աշխատատեղի ստեղծում և 230 մլն դոլար աշխատավարձի վճարում, 485 մլն դոլարի հարկերի վճարում, տարածքի վերականգնում, և այլն), սակայն ըստ տարբեր մասնագիտական կարծիքների՝ Ամուլսարի հանքի շահագործումը մեծ բնապահպանական աղետի կհանգեցնի։

Հանքավայրում և դրան հարող տարածքներում կա 120 հոսող և 24 խոնավ աղբյուրներ՝ 18,2 լ/վրկ հոսքով (տարեկան 574 մլն լիտր)։ Հանքի շահագործման դեպքում, ըստ մասնագետների՝ ծանր և վտանգավոր այլ մետաղներով ու քիմիական նյութերով աղտոտվելու են Արփա, Դարբ, Որոտան գետերի ջրերը, նշված 144 քաղցրահամ և Ջերմուկի հանքային ջրի աղբյուրները դառնալու են օգտագործման համար ոչ պիտանի: Ամուլսարի ապարների մեծ մասը կարող է արտադրել թթվային դրենաժ, ինչը կվտանգի Հայաստանի ջրային ռեսուրսները։

Ինչևէ, կարծիքները շատ են և հակասական։ Ուստի անկախ փորձագիտական եզրակացություն է անհրաժեշտ՝ հանքի շահագործման բնապահպանական վտանգները գնահատելու համար։ Մի բան ակնհայտ է ու անհերքելի՝ Ջերմուկն ունի մեծ զբոսաշրջային, առողջարանային նշանակություն, և եթե հաստատվեց, որ հանքի շահագործումը ինչ-որ առումով կարող է նույնիսկ չնչին վնաս հասցնել հարակից շրջաններին, ապա այն պետք է արգելվի՝ ավելի բարձր գնահատելով քաղաքի դերն ու նշանակությունը որպես կլիմայա­բալնեոլոգիական կուրուրտի՝ իր ունեցած ջրային և կլիմայական ռեսուրսներով հանդերձ և զարգացնել այն որպես առողջարանային ու ձմեռային զբոսաշրջային կենտրոն՝ ներգրա­վելով ներքին ու միջազգային զբոսաշրջիկների։

Հ.Գ. Վերլուծականը որևէ քաղաքական կամ այլ բնույթի ենթատեքստ չունի:

Օգոստոս, 2018թ.