ՀՀ ինովացիոն ներդրանքի առավել թույլ կողմերն ըստ Գլոբալ ինովացիոն ինդեքսի

Ռուզան Թադևոսյան
«Ամբերդ» հետազոտական կենտրոնի
կրտսեր հետազոտող

Ըստ Գլոբալ ինովացիոն ինդեքսի (ԳԻԻ) ՀՀ ինովացիոն ներդրանքի (innovation input) առավել թույլ կողմերից է Մարդկային կապիտալ և հետազոտություններ ցուցանիշների խումբը` մասնավորապես Կրթության վրա կատարվող ծախսերի, ինչպես նաև Գիտության և տեխնիկայի շրջանավարտների տեսակարար կշռի ցուցանիշների գծով:

Կրթության վրա կատարվող ծախսերի ցուցանիշի գծով՝ ՀՆԱ-ի 2.8%, դիտարկվող 126 երկրների շարքում Հայաստանը 107-րդն է (ըստ ԳԻԻ 2018-ի՝ հիմնված 2016թ.-ին երկրների կրթությանն ուղղված ծախսերի վրա): Մինչդեռ միջինից ցածր եկամուտներ (ՄՑԵ) ունեցող երկրների խմբում, որոնց մեջ մտնում է նաև Հայաստանը (մինչև 2018 թ. հուլիս 1-ը, երբ Համաշխարհային բանկը թարմացրեց ըստ եկամուտների երկրների դասակագումը՝ Հայաստանը ներառելով միջինից բարձր եկամուտներ ունեցող երկրների խմբում) կրթության վրա կատարվող ծախսերը 2011-2016թթ. միջինում կազմել են ՀՆԱ-ի 4.26-4.45%:

Միջինից ցածր եկամուտներ ունեցող երկրների և ՀՀ-ի կրթության վրա կատարած ծախսերը (ՀՆԱ-ի նկատմամբ %) 2011-2019թթ.1

2011-2016թթ. Կրթության վրա կատարված ծախսերով Հայաստանի ցուցանիշը միշտ ցածր է եղել անգամ եկամուտների միևնույն խմբի երկրների ցուցանիշի միջինից (2016թ. հետո ՄՑԵ խմբի որևէ երկրի, բացառությամբ Ինդոնեզիայի, կրթության վրա կատարած ծախսերը դեռևս առկա չեն UNESCO-ի տվյալների բազայում): Ընդ որում, կրթության վրա կատարվող ծախսերը շարունակում են ցածր մնալ և չեն աճում ՀՆԱ աճին զուգահեռ: 2019թ. բյուջեի նախագծով նախատեսվում է կրթությանը տրամադրել 141.6 մլրդ դրամ (11%-ով ավելի քան 2018թ.) որը թեև գերազանցում է նախորդ տարվա ցուցանիշը, թե բացարձակ թվով, թե ՀՆԱ-ի նկատմամբ տոկոսով, սակայն դեռևս շարունակում է ցածր մնալ:
Բարձրագույն կրթության շրջանավարտների կազմում Գիտության և տեխնիկայի շրջանավարտների տեսակարար կշռի ցուցանիշով՝ 11.3% (տվյալը 2016թ.) Հայաստանը 90-րդ տեղում է աշխարհում: Այս ցուցանիշն ընդգրկում է բնական գիտությունների, մաթեմատիկայի, վիճակագրության, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների, ճարտարագիտության շրջանավարտներին: Ընդ որում այս ցուցանիշը նախորդ տարի կազմել է 14.1% (տվյալը 2015թ.), իսկ մինչ այդ Հայաստանի մասով այդ տվյալը բացակայում է: Հաշվի առնելով, որ հիմնականում այս ոլորտի մասնագետներն են ինովացիաների «պատասխանատուները», ուստի անհրաժեշտ է կառավարության հատուկ ուշադրությունն այս խնդրին: Կարծում ենք անհրաժեշտ է ըստ մասնագիտությունների հատկացվող տեղերը վերաբաշխել ի օգուտ գիտության և տեխնիկայի ոլորտի մասնագիտությունների:
Այս խմբի հաջորդ ցուցանիշը, որը ՀՀ թույլ կողմերից է համարվում, երկրում ցուցակված(listing) գլոբալ գիտահետազոտական և փորձնակոնստրուկտորական աշխատանքներ կատարող (ԳՀՓԿԱ) ընկերությունների թոփ 3-ի ծախսերն են մլն դոլարով հաշվարկված: Հայաստանի համար այս ցուցանիշը 0 է, ինչը նշանակում է, որ աշխարհի 2500 ԳՀՓԿԱ ընկերություններից և ոչ մեկ Հայաստանում ցուցակված չէ: Սա բնական է Հայաստանի նման եկամուտներ ունեցող երկրների համար: Այդ ընկերությունները մեծամասամբ գտնվում են զարգացած երկրներում, ուստի պատահական չէ, որ ՄՑԵ խմբի 31 երկրներից միայն Հնդկաստանում և Թայլանդում կան նման ըներություններ, իսկ մնացած բոլորի միավորը 0 է, հորիզոնականը՝ 40: Ուստի, կարելի է եզրակացնել, որը ընդամենը 40 երկրում են ցուցակված աշխարհի լավագույն 2500 ԳՀՓԿԱ ընկերությունները:
Մարդկային կապիտալ և հետազոտություններ խմբի մյուս վատագույն ցուցանիշը համալսարանների վարկանշավորման QS համակարգում երկրի լավագույն 3 համալսարանների միջին ցուցանիշն է: Ընդ որում, այդ համալսարանները պետք է ընդգրկված լինեն QS-ի թոփ 700 վարկանշավորման սանդղակում, որոնց մեջ փաստորեն հայաստանյան որևէ համալսարան ընդգրկված չէ: Այդ 700 համալսարանները գտնվում են ԳԻԻ-ում ընդգրկված 126 երկրներից 77-ում: ՄՑԵ խմբի 31 երկրներից 14-ն ունեն միավորներ այս ցուցանիշում, սակայն հիմնականում գտնվում են 70-77 հորիզոնականներում: Իսկ առավել լավ դիրքեր ունեն Հնդկաստանը (21-րդ հորիզոնական), Ինդոնեզիան (37-րդ հորիզոնական) և Թայլանդը (38-րդ հորիզոնական): ՄՑԵ խմբին պատկանող մյուս 16 երկրները ևս QS-ում վարկանշավորված որևէ համալսարան չունեն: QS-ը վարկանշավորում է համալսարանները` հենվելով 4 հիմնական ցուցանիշի վրա. հետազոտություններ, կրթության որակ, միջազգայնացում և գործատուների շրջանում հեղինակություն: Ընդ որում, ամենամեծ տեսակարար կշիռը տրվում է հետազոտություններին` 60%: Ուստի մեր համալսարաններն աշխարհում ընդունված չափանիշներին համապատասխանեցնելու համար պետք է ուշադրությունը կենտրոնացնեն հետազոտությունների վրա, ստեղծեն հետազոտական կենտրոններ և ակտիվորեն զբաղվեն հետազոտական գործունեությամբ:
ՀՀ ինովացիոն ներդրանքի հաջորդ թույլ կողմը ենթակառուցվածքներ խումբն է, որն իր մեջ ներառում է ինֆորմացիոն և տեղեկատվական տեխնոլոգիաներ, ընդհանուր ենթակառուցվածքներ, ինչպես նաև էկոլոգիական կայունություն ցուցանիշները՝ իրենց ենթացուցանիշներով: Մեր դիրքերը հատկապես թույլ են ընդհանուր ենթակառուցվածքներ ցուցանիշի գծով, որով Հայաստանը 113-րդն է 126 երկրների շարքում: Ընդ որում, այս ցուցանիշի գծով այդպիսի դիրքն առավելապես պայմանավորված է Լոգիստիկայի արդյունավետության ենթացուցանիշով, որով Հայաստանը 6.6 միավորով 120-րդ տեղում է ընդգրկված երկրների շարքում: Լոգիստիկայի արդյունավետության ինդեքսը (ԼԱԻ) հաշվարկվում է Համաշխարհային բանկի կողմից 2 տարին մեկ անգամ (ԳԻԻ-ի 2018թ. ցուցանիշի համար օգտագործվել է ԼԱԻ-ի 2016թ. ցուցանիշը): Այն ընդգրկում է միջազգային առևտրին և լոգիստիկային վերաբերող 6 չափորոշիչներ, որոնք են՝ Մաքսային ծառայության արդյունավետությունը, Առևտրի և տրանսպորտային ենթակառուցվածքների որակը, Միջազգային բեռնափոխադրումների կազմակերպման հասանելիությունը, Լոգիստիկ ծառայությունների որակը, Փոխադրման ընթացքում բեռների վերահսկման համակարգի առկայությունը, Բեռների սահմանային անցակետերից անցնելու և մաքսազերծելու ժամկետը: Հատկանշական է, որ այս բոլոր ցուցանիշներից ամենացածրը մաքսային ծառայության արդյունավետության ցուցանիշն է (5 բալանոց սանդղակով 1.95 միավոր) և ոչ թե Միջազգային բեռնափոխադրումների կազմակերպման հասանելիություն ցուցանիշը, որը հաշվի առնելով ծովային ելքի բացակայությունը և փակ սահմանները՝ ավելի տրամաբանական կլիներ: Մաքսային ծառայությունների արդյունավետության և Փոխադրման ընթացքում բեռների վերահսկման համակարգի առկայության ցուցանիշները 2010-2016 թթ. միշտ վատագույն գնահատականն են ապահովել: Ուստի ենթակառուցվածքների բարելավումը պետք է սկսել հենց մաքսային ծառայության և փոխադրման ընթացքում բեռների վերահսկման համակարգի աշխատանքներից:

ՀՀ լոգիստիկ արդյունավետության ինդեքսի տարրերի դինամիկան 2010-2016թթ.2

Շուկայի զարգացում խմբում մեր թույլ կողմերն են Շուկայի կապիտալիզացիան և ներքին շուկայի ծավալը: Շուկայի կապիտալիզացիան (ՀՆԱ-ի նկատմամբ %-ով արտահայտված) հաշվարկվում է որպես ցուցակված տեղական ընկերությունների շրջանառության մեջ գտնվող բաժնետոմսերի և դրանց գնի արտադրյալ: Ըստ ԳԻԻ 2018-ի ՀՀ շուկայի կապիտալիզացիան կազմում է ՀՆԱ-ի 1.4%-ը (տվյալը 2012թ. է, քանի որ դրանից հետո Համաշխարհային բանկն այդ տվյալը ՀՀ համար չի հաշվարկել): Մեր հաշվարկներով այն 2017թ. կազմել է 2.53%, որը թեև գերազանցում է 2012թ.-ի ցուցանիշը, բայց դեռ շատ ցածր է համարվում: Որոշ հետազոտություններ, փաստում են, որ առկա է ուժեղ կապ ընկերության գիտատար ակտիվների և շուկայի կապիտալիզացիայի միջև: Ուստի կապիտալիզացիայի այդքան ցածր մակարդակը ևս փաստում է, որ տեղական ընկերությունները, ունենալով փոքր շուկայական արժեք, չեն կարող ունենալ մեծածավալ գիտատար ակտիվներ:
Շուկայի զարգացում խմբի մեր հաջորդ թույլ կողմը ներքին շուկայի ծավալի ցուցանիշի գծով է, որի համար օգտագործվում է գնողունակության պարիտետով հաշվարկված ՀՆԱ-ն: Հայաստանի համար 2017թ. այն կազմել է 27.2 մլրդ դոլար, որով այն զբաղեցրել է 113-րդ հորիզոնականը դիտարկվող 126 տնտեսությունների շարքում:
Ինովացիոն ներդրանքի վերջին՝ Գործարար զարգացում խմբում ՀՀ թույլ կողմը ընկերությունների կողմից առաջարկվող պաշտոնական թրեյնինգների ցուցանիշի գծով է: Այն հաշվարկում է, թե համաշխարհային բանկի ձեռնարկությունների հետազոտությունների ընտրանքում ընդգրկված տեղական ընկերությունների քանի տոկոսն է իր մշտական, ամբողջ հաստիքով աշխատողներին թրեյնինգներ առաջարկում:
Այսպիսով, ըստ գլոբալ ինովացիոն ինդեքսի՝ ՀՀ ինովացիոն ներդրանքի բոլոր 5 խմբերից միայն Ինստիտուտներ խմբում է, որ թույլ կողմեր չեն արձանագրվել, իսկ գործարար զարգացում խմբում արձանագրվել է միայն ընկերությունների կողմից առաջարկվող պաշտոնական թրեյնինգների ցուցանիշի գծով: Մյուս երեք խմբերից առավել շատ թույլ կողմեր ունենք հատկապես Մարդկային կապիտալ և հետազոտություններ խմբում, այնուհետև ենթակառուցվածներ և շուկայի զարգացում խմբերում: Ինովացիոն ներդրանքի թույլ կողմերից որոշների համար (մասնավորապես Հայաստանում ցուցակված գլոբալ ԳՀՓԿԱ ընկերություններ ունենալնու, ներքին շուկայի ծավալի ու շուկայի կապիտալիզացիայի), մոտ ապագայում իրատեսական լուծումներ հնարավոր չէ գտնել: Մինչդեռ օրինակ կրթության վրա կատարվող ծախսերի, գիտության և տեխնիկայի շրջանավարտների ցածր տեսակարար կշռի, ենթակառուցվածքների հետ կապված խնդիրները հնարավոր է լուծել:

Հոկտեմբեր, 2018թ

1Հաշվարկները կատարվել են հեղինակի կողմից UNESCO-ի (http://data.uis.unesco.org/) (2011-2016) տվյալների, 2017-2019 IMF կանխատեսումների, 2017, 2018 ՀՀ պետական բյուջեի մասին օրենքի և 2019 ՀՀ պետական բյուջեի նախագծի հիման վրա
2ԳԻԻ 2018-ում ներառվել են 2016թ. ցուցանիշները