Հայկական հուշարձանների երեք գույները

Հայկական հուշարձանների երեք գույները

Առանց մշակութային ժառանգության անհնար է պատկերացնել ՀՀ ժամանակակից կյանքը և նրա զարգացման հեռանկարները: Ժառանգությունը մեծապես պայմանավորում է հայերի հատուկ հոգեկերտվածքը, հաստատում հումանիստական արժեքների ժառանգորդումը և կարող է ստեղծել ՀՀ համաշխարհային իմիջը: Հայաստանի համար մշակութային ժառանգությունը կարող է ունենալ նույն նշանակությունը, ինչ որոշ երկրների համար բնական ռեսուրսները, նավթը կամ ոսկին, քանի որ ժամանակակից աշխարհում պատմամշակութային զբոսաշրջությունը տնտեսության առավել արագ զարգացող, դինամիկ բնույթ կրող և ապագայում հեռանկարային զարգացման միտումներ ունեցող ոլորտներից է:

Մշակութային ժառանգության տնտեսական ռեսուրսի մոբիլիզացումը երկրի ռեգենե­րա­ցիայի հիմքն է: Այս համատեքստում գեղագիտական բարձր որակները և պատմական միջավայրի պահպանվածության աստիճանը կարող են ապահովել Հայաստանի ներդրումային ու զբոսա­շրջային գրավչությունը՝ հանդիսանալով նաև հայ ժողովրդի բարեկեցության գրավականը: ՀՀ զբոսաշրջային գրավչության շեշտադրման անհրաժեշտությունը բխում է նաև ՀՀ կառա­վարության 2017-2022 թթ. ծրագրի պահանջներից (ՀՀ կառավարության ծրագիր, էջ 51):

Այստեղ հիմնարար սկզբունք է մշակութային ժառանգության համալիր պահպանությունը, որը պետք է դառնա զբոսաշրջության բնագավառում տնտեսական քաղաքականության առանց­քային բաղադրիչներից մեկը: Հետևաբար, այս ուղղությամբ մշակվող ռազմավարությունները պետք է հիմնված լինեն հասարակայնության պահանջների, տնտեսական գործունեության և պատմական միջավայրի պահպանության միջև հավասարակշռված հարաբերությունների վրա:

Մշակութային ժառանգության պահպանման առանցքը համապատասխան իրավական հիմքն է: Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գտնվող հուշարձանները գտնվում են պե­տութ­յան պահպանության ներքո: Ոլորտի օրենսդրությունը կարգավորվում է «Մշակութային ժառան­գության կարևորությունը հասարակության համար» Եվրախորհրդի շրջանակային կոնվեն­ցիայով, ՀՀ Սահմանադրությամբ, մի շարք օրենքներով, կառավարության որոշումներով և այլ իրա­վական ակտերով: Հուշարձանների պետական պահպանությունն իրականացվում է ՀՀ մշակույթի նախարարության աշխատակազմում ներառված երկու գործակալությունների, ինչպես նաև պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահ­պանության գործակալության, ՀՀ մշակույթի նախարարության «Պատմամշակութային արգելոց-թան­գարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի և ՀՀ մշակույթի նախարարության աշխա­տա­կազմի մշակութային արժեքների պահպանու­թյան գործա­կալության գործունեությամբ:

Ըստ պաշտոնական տվյալների և համացանցային աղբյուրների՝ Հայաստանի Հանրապե­տության պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակը ներառում է 24.349 հուշարձան.

ՀՀ տարածքում գտնվող այս հուշարձանները «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշար­ձանների ու պատմական միջավայրի պահպանության և օգտագործման մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածով դասակարգվում են ըստ արժեքավորման չափանիշների (հանրապետական և տե­ղական նշանակության) և ըստ բնույթի (հնագիտական, պատմական, քաղաքաշինական և ճար­տա­րապետական, մոնումենտալ արվեստի):

Ներկայումս աշխարհում ընդունված է պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների դասակարգումն ըստ վտանգավորության աստիճանի: Դա արվում է կատալոգների, գրքերի, էլեկտրոնային հարթակների, ինտերակտիվ քարտեզների տեսքով, որոնցում ներկայացված հուշարձանները բաժանվում են երեք խմբի՝ սև, կարմիր և սպիտակ: Սև ցանկերում ներառվում են այն հուշարձանները, որոնք գործնականում այնքան վնասված են, որ հիմնարար վերանո­րոգման անհրաժեշտություն է զգացվում, ըստ էության դրանք պետք է նորից կառուցել, կարմիր ցանկերում մշակութային այն օբյեկտներն են, որոնց վիճակը բավարար է, բայց վերանորոգման կարիք կա, իսկ սպիտակ ցանկերում՝ նրանք, որոնք լավ և նույնիսկ գերազանց վիճակում են*: Ելնելով այդ դասակարգումից` հուշարձանները ստորաբաժանվում են` ըստ հետևյալ սկզբունքի.

• հուշարձաններ, որոնք օժտված են եկամտի ներգրավման համար փոքր ներուժով և օգտա­գործվում են մշակութային նպատակներով,
• հուշարձաններ, որոնք օգտագործվում են մշակութային նպատակներով, բայց օժտված են եկամտի ներգրավման համար ներուժով,
• հուշարձաններ, որոնց օգտագործումը հիմնականում տնտեսական բնույթ ունի, և դրանց վերականգնումը կարող է շահութաբեր լինել:

Մշակութային ժառանգության օբյեկտների այսպիսի դասակարգումը, ինչպես ցույց է տալիս համաշխարհային փորձը, նպաստում է ոչ միայն դրանց պետական պահպանության իրակա­նացմանը, այլև հովանավորական աջակցության ապահովմանը և ներդրումային մեխանիզմների մշակմանը:

Այդ բնագավառում ուշագրավ է տարբեր պետությունների փորձը: Շատ երկրներ (օրինակ, Իտալիան, Ֆրանսիան, Միացյալ Թագավորությունը) մշակել են ինքնատիպ մեթոդներ և ունեն մշա­կութային ժառանգության ոլորտում պահպանական գործունեության իրենց սեփական մոդելները:

Իտալիան, լինելով հուշարձանների քանակով աշխարհի առաջատարներից մեկը և տիրա­պե­տելով համաշխարհային ժառանգության մոտ 40 %-ին, մշակութային ժառանգության պահ­պանմանը հատկացնում է մշակութային քաղաքականության առաջնահերթ նշանակություններից մեկը: Մշակութային ժառանգության պահպանմանը հատկացվող ծախսերը 2,2 մլրդ եվրո են, այսինքն՝ ընդհանուր ծախսերի 0,5 %-ը: Երկրի մշակութային ժառանգության հարցերով զբաղվում են պետական մի շարք մարմիններ և հաստատություններ (Մշակույթի հուշարձանների պահպա­նութ­յան հարցերի նախարարություն, Հասարակական աշխատանքների նախարարություն, Զբո­սա­շրջության նախարարություն, Քաղաքացիական պաշտպանության նախարարություն): Հուշար­ձանների պահպանության հարցում մեծ դեր են խաղում հասարակական կազմակերպությունները և հիմնադրամները, որոնց միջոցները հիմնականում գոյանում են անդամավճարներից և կամա­վոր նվիրատվություններից: Իտալիայում լայնորեն կիրառվում է նաև մասնավոր ներդրումների ներգրավման մոդելը. այսօր այդ երկրի մշակութային ժառանգության մոտ 60 %-ը մասնավոր ձեռքերում է, և պետությունը բավականաչափ իրավական հնարավորություններ ունի մասնավոր ներ­դրումներ խթանելու համար:

Ֆրանսիան ևս առաջիններից մեկն է մշակութային ժառանգության ուսումնասիրության և պահպանման հարցերը ներառել պետական պատասխանատվության ոլորտում: Այս երկրում պետությունը հարկային արտոնություններ է տրամադրում այն սեփականատերերին, ովքեր բոլոր ցանկացողներին հնարավորություն են տալիս այցելել մասնավոր տնօրինության տակ գտնվող հուշարձաններ. հուշարձանների դիտման հասանելիության ժամանակահատվածը պետք է տարեկան 40 օրից պակաս չլինի: Դա, անկասկած, դրական է, քանի որ սովորական քաղաքա­ցի­ներն իրենց երկրի մշակութային արժեքներին ազատ հաղորդակցվելու հնարավորություն են ունենում, իսկ սեփականատերերը մշակութային ժառանգության օբյեկտները խնամելու խթան են ստանում՝ որպես խրախուսանք արտոնություններ ստանալով պետությունից:

Բնական և մշակութային ժառանգության պահպանման հարցերում ինքնատիպ մոտեցում է առաջադրում Միացյալ Թագավորությունը: Այստեղ 1894 թ. կազմավորվել և մինչև այժմ գործում է “National Trast” հասարակական բարեգործական միությունը, որի նպատակը երկրի ազգային մշակութային և բնական ժառանգության պահպանումն ու ժողովրդայնացումն է: Կազմակեր­պութ­յան պատմության առաջին փուլերում մշակութային օբյեկտները հիմնադրամին էին անցնում կտակներով, քանի որ սեփականատերերը հուշարձանները վայելուչ վիճակում պահելու հնարա­վո­րութոյւն չէին ունենում: Այժմ նույնիսկ պետությունն է իր կարողությունը վստահում այս կազմակերպությանը: Այսօր մշակութային ժառանգության յուրաքանչյուր տեր կարող է լիովին կամ մասնակիորեն Ազգային Տրաստին փոխանցել, նվիրել, վաճառել կամ կառավարման վստա­հել իր սեփականությունը: Կառավարման և տնօրինման պայմանները բավականաչափ ճկուն ու փոխշահավետ են բոլոր կողմերի համար. հնարավոր են որոշ օրերի կամ ամիսների ընթացքում հուշարձանի տարածքում տիրոջ ու նրա ընտանիքի բնակության տարբերակներ, ինչպես նաև տերը հնարավորություն ունի զբաղեցնելու տարածքի մի մասը մշտական հիմունքներով կամ անշարժ գույքը վարձակալության տալու: Տրաստն իր հերթին իր վրա է վերցնում ազգային մշակութային ժառանգության օբյեկտների պահպանման և վերականգնման պարտավորութ­յուն­ները: Կազմակերպության հիմնական բյուջեն ու եկամուտը ստացվում է մասնավոր նվիրա­տվութ­յուններից և էքսկուրսիաներից:

Հայաստանի Հանրապետությունում ևս մշակութային քաղաքականությունը, ի թիվս այլ խնդիրների, ուղղված է պատմամշակութային ժառանգության պահպանմանը: Սակայն այդ խնդրի իրականացման համար ծախսերը մեր երկրում կազմում են ընդհանուր ծախսերի ընդամենը 0,03 %-ը: Մինչդեռ վիճակագրական տվյալները ցույց են տալիս, որ Հայաստան ժամա­նող զբոսաշրջիկների մեջ տարեցտարի մեծանում է հանգստի և ժամանցի նպատակով այցելողների թիվը: Այսպես, եթե 2016 թ. հունվար-սեպտեմբեր ամիսներին այդ նպատակով Հայաստան այցելել է զբոսաշրջիկների ընդհանուր թվի 51,1 %-ը, ապա 2017 թ. հունվար-սեպտեմբերին՝ 54,9 %-ը: Հետևաբար, հարկ է կատարելագործել ՀՀ մշակութային քաղաքա­կա­նութ­յունը պատմամշակութային ժառանգության պահպանման ուղղությամբ: Իսկ դրա համար, բացի պատմամշակութային հուշարձանների պահպանությանը հատկացվող ծախսերի մեծա­ցումից, անհրաժեշտ է կատարել հետևյալ քայլերը.

1. Իրականացնել ՀՀ հուշարձանների ավելի լիարժեք ցուցակագրում և դրանց դասա­կար­գում միջազգային չափանիշներով: Մշակութային ժառանգության դասակարգումը ըստ վտանգավորության աստիճանի և վերականգնելիության հնարավորություն կտա ուղի հարթել մասնավոր ներդրումներ ներգրավելու համար:
2. Ստեղծել հարցման ավելի ճկուն համակարգ՝ պարզելու, թե հանգստի ու ժամանցի նպատակով Հայաստան ժամանող զբոսաշրջիկների որ մասն է այցելում մեր երկիր պատմա­մշակութային զբոսաշրջության նպատակներով:
3. Կատարելագործել ՀՀ օրենսդրական դաշտը, որը թույլ կտա որոշ հուշարձաններ վար­ձա­կալությամբ տրամադրել մասնավոր կազմակերպություններին՝ դրանց տալով հարկային արտո­նություններ՝ պայմանով, որ նրանք կստանձնեն այդ հուշարձանների խնամքը: Մասնավորապես, մշակել և «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի պահ­պանության և օգտագործման մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ գլխում ավելացնել համապատասխան կետ հուշարձանների պահպանության և օգտագործման բնագավառում մասնավոր կազմակեր­պություններին տրվող իրավասությունների մասին: Սակայն պետությունը պետք է ունենա այդ գործընթացի վերահսկողության և միջամտության բավականաչափ մեխանիզմներ:
4. Ստեղծել անկախ կազմակերպություն, որը կկոորդինացնի մշակութային ժառանգության հարցերով զբաղվող գերատեսչությունների աշխատանքը, կհանդիսանա միջնորդ օղակ պետութ­յան և մասնավոր հատվածի, ինչպես նաև հայկական և օտարերկրյա համանման կազմակեր­պությունների միջև:

Դեկտեմբեր, 2017 թ.

* ՀՀ մշակույթի նախարարությունն այդօրինակ գրքերի ստեղծումը նախատեսում է 2018 թ.: Այդ մասին հանրությանը հոկտեմբերի 28-ին իրազեկեց ՀՀ մշակույթի նախարար Ա. Ամիրյանը` Արմավիրի մարզի Այգեշատ գյուղի Սուրբ Թարգմանչաց, Արագածոտնի մարզի Իրինդ համայնքի Սուրբ Աստվածածին և Բյուրեղավանի Արտավազդիկ եկեղեցիներ կատարած այցերի ընթացքում: