Ինչպե՞ս հակազդել կորոնավիրուսով պայմանավորված տնտեսական շոկին

Նարեկ Կարապետյան
ՀՊՏՀ «Ամբերդ» հետազոտական կենտրոնի
հրավիրյալ փորձագետ

Նոր տիպի կորոնավիրուսի համաճարակի տարածման առաջին արձագանքը տվեցին տնտեսական ցուցիչները. բորսայական ինդեքսներ, հումքային ակտիվների գներ, փոխարժեքներ և այլն։ Սա առողջապահական ճգնաժամ է, որը կաթվածահար է անում տնտեսական համակարգը, ժամանակավորապես կտրում տնտեսական «թելերը»։ Ահա թե ինչու, ֆինանսական շուկայի մասնակիցները, ովքեր ակտիվները գնանշելու հիմքում պետք է ի վերջո դնեն իրական տնտեսական գործընթացները, փորձում են կանխատեսել՝ ինչ կլինի մակրոտնտեսական միջավայրի և կազմակեր­պու­թյունների շահույթների հետ։ Իսկ արդյունքը՝ հասարակության խնայողութ­յուն­ների կայծակնային մանևրն է՝ ռիսկային ակտիվներից դեպի «ապահովության օազիսներ»*։

Ֆոնդերի կառավարիչներին զուգահեռ, տնտեսությունում շոկային զարգա­ցում­ների կանխատեսումներով այսօր ակտիվորեն զբաղվում է նաև մասնագետների մեկ այլ խումբ՝ մակրոտնտեսական քաղաքականություն մշակողները։ Վերջիններիս «ոսկե կանոնը» հետևյալն է՝ խնայել «վերելքում», ծախսել «վայրեջքի» ժամանակ։ Եթե առաջինը սովորաբար դժվար է ստացվում՝ հատկապես զարգացող երկրների մոտ, ապա երկրորդը անխուսափելի է․ ոչ մի կառավարություն «ձեռքերը ծալած չի նստում» և նայում, թե ինչպես է խափանվում տնտեսական մեքենան, քանի որ խզված կապերը հետո շատ ավելի դժվար է լինելու վերականգնել։ Ահա թե ինչու պետք է իրավիճակի զարգացման տարբեր սցենարների ներքո որոշել՝ ինչ գործիք­ներ կիրառել, երբ, ինչ ծավալով։

«Ձեռքերը ծալած չի նստում» նաև երկրի մոնետար կարգավորողը՝ կենտրո­նական բանկը։ Երբ կառավարությունները դեռ քննարկում են, թե ինչ միջոցներ ձեռք առնել վրա հասնող «վայրեջքը» կանգնեցնելու համար (հատկապես երբ խնա­յելիս այդքան էլ ջանասեր չեն եղել), կենտրոնական բանկերն արդեն գործում են։ ԱՄՆ նախագահ Թրամփի կողմից պարբերաբար դանդաղկոտության մեջ մեղա­դրվող Դաշնային պահուստային համակարգը նվազեցրեց հիմնական տոկոսա­դրույքը ոչ ավել, ոչ պակաս 1.5 տոկոսային կետով՝ ընդամենը երկու քայլով, և այժմ խոշորագույն տնտեսությունում կարճաժամկետ շուկայի թիրախային տոկոսադրույքը 0-0.25%-ի միջակայքում է։ Սրան զուգահեռ, այս մարմինը պատրաստվում է շուկա­յից գնել 700 մլրդ ԱՄՆ դոլար ծավալով պետական և հիպոթեքային պարտա­տոմսեր։ «Մի փոքր» ավելի մեծ ծավալ էլ «քանակական մեղմացում» տերմինով բնո­րոշ­վող այս գործողության համար հայտարարեց Եվրոպական կենտրոնական բանկը։ Սա, ի դեպ, նախորդ ճգնաժամի ժամանակ և դրանից հետո քաղաքա­կա­նու­թյուն մշակողների «ծանր հրետանին էր», որով կենտրոնական բանկերը ահռելի ծավալի իրացվելիություն ներարկեցին ֆինանսական շուկա։ Խթանող դրամա­վար­կային քաղաքականությունը վերջին օրերին ընդհանուր միտումն է, որին աստի­ճանաբար միանում են ավելի շատ կենտրոնական բանկեր, այդ թվում՝ ՀՀ ԿԲ-ն։

Սակայն ի՞նչ է տալիս այս քայլը ճգնաժամին դիմակայելու համար։ Նախորդ ճգնաժամը, որը սկսել էր ֆինանսական շուկայից, այո՛, իրական հատված էր փո­խանցվում, քանի որ ֆինանսական ինստիտուտները, գործընկերների նկատմամբ պարտավորությունները կատարելիս, բախվում էին իրացվելության պակասի խնդրին։ Իսկ ի՞նչ կապ ունի ֆինանսական համակարգը նրա հետ, ինչ կատարվում է այժմ աշխարհում և մասնավորապես՝ առողջապահական համակարգում։

Ներկայիս գերբարձր լևերեջով գործող տնտեսական համակարգում ինչպես ֆինանսական շուկայի շոկերն են կայծակնային կերպով փոխանցվում տնտեսու­թյուն, այնպես էլ իրական հատվածի շոկերը՝ ֆինանսական համակարգ։ Ահա թե ինչու՝ կենտրոնական բանկերի ներարկած իրացվելիությունը պետք է օգնի վատա­գույն սցենարներում ֆինանսական ինստիտուտներին «մնալ ջրի վրա»։

Սակայն կարո՞ղ են կենտրոնական բանկերի գործողությունները օգնել տնտես­վարողներին իրական հատվածում երկակի՝ առաջարկի և պահանջարկի շոկերին դիմագրավելու համար (իսկ այս ճգնաժամը նախորդներից հենց դրանով է տարբերվում, որ շոկը երկակի է՝ մարդիկ քիչ ապրանքներ և ծառայություններ են պատրաստ գնել, բայց քիչ էլ կարող են արտադրել կամ հասցնել շուկա)։ Ակնհայտ է, որ ոչ մեկի, ոչ էլ մյուսի հետ փողի միջժամանակային արժեքը առնչություն չունի (հատկապես, որ դա կարճաժամկետ փողին է վերաբերում, որը սեփական ռիսկով պետք է «երկարացնեն» ֆինանսական միջնորդները)։ Իսկ օգնել կարող է, երբ առող­ջապահական ճգնաժամն անցնի։

Այս իրավիճակում իր ամբողջ հզորությամբ պետք է գործի հարկաբյուջետային քաղաքականությունը՝ պետական պարտքով, հարկերով, ծախսերով, բյուջետային երաշխիքներով, բյուջեից վարկավորմամբ։ Պետությունն այն օղակն է, որը կարող է անհրաժեշտ վերաբաշխումներ կատարել տնտեսությունում՝ անել այն, ինչը ներկա անորոշության պայմաններում չի հաջողվի անել ֆինանսական միջնորդներին, և որը վերջիններիս գործառույթն է՝ բնականոն պայմաններում տնտեսությունը ներքին հավասարակշռության բերելու առումով։ Վերաբաշխումը պետք է կատարվի ինչպես հարկելու և թիրա­խային ծախսելու, այնպես էլ փոխառելու և վերավարկավորելու միջո­ցով։ Ընդ որում, եթե զարգացած երկրները կարող են զրոյական տոկոսա­դրույքով փոխառել ֆինանսական շուկայից, ապա միջին և ցածր եկամտային երկրներին միջազգային ֆինանսական կազմակերպություններն առաջարկում են օգտ­վել արտակարգ ֆինանսավորման պատուհանից և ֆինանսավորել անհրաժեշտ ծախսերը։ Օրինակ՝ Արժույթի միջազգային հիմնադրամը զարգացող երկրներին արտակարգ ֆինանսավորում է առաջարկում ընդամենը 0-ից 1.5 տոկոս տոկո­սադրույքով։

Բայց թող չթվա, թե հարկաբյուջետային քաղաքականությունը կատարյալ գործիք է։ Ժողովրդավարական քաղաքական համակարգ ունեցող երկրում պետա­կան բյուջեն հասարակության ռեսուրսների որոշակի մասի վերաբաշխման շուրջ առկա փոխզիջումն է, հանրային բարիքի արտադրության ցանկալի ծավալի վերա­բերյալ հասարակության ընտրությունը։ Այս տեսանկյունից, պետական բյուջեն ծանր գործիք է, և հարկաբյուջետային քաղաքականությունն անհամեմատ ավելի կաշ­կանդ­ված է, քան դրամավարկային քաղաքականությունը՝ հաշվի առնելով այն գինը, որը դրա դիմաց վճարվում է։ Այսպես, նախ տնտեսության խթանմանն ուղղված միջոցների մի մասը խնայվելու է կամ արտահոսելու է երկրից՝ լրացուցիչ ներ­մուծման ճանապարհով։ Իսկ պարտքի կուտակմամբ ընթացիկ ծախսերի իրական­ցումը սպառումը «ներկա է տեղափոխում ապագայից», ու դրա դիմաց լրացուցիչ վճա­րում է հասարակությունը։ Սակայն, երբ այս ամենին գումարվում են պարտքի կայունության հիմնախնդիրները, առավել ևս՝ հարուցում պարտքային ճգնաժամ, հարկաբյուջետային կայունացնող քաղաքականության օգտին բոլոր փաստարկներն անզոր են դառնում։

Գործել՝ ինչ էլ որ դա կարժենա

Երբ կիրակի օրով ԱՄՆ դաշնային պահուստային համակարգը հայտարարեց արտակարգ միջոցառումների իրականացման վերաբերյալ, վերլուծաբանները նշե­ցին, որ այն կարծես «խաղասեղանին է դնում բոլոր քարտերը»․ կորցնում է արձա­գանքելու տարածքը, լավ իմանալով, որ ներարկած իրացվելիությունը չի «դառնալու» ամբողջական պահանջարկ, այլ խնայվելու է։ Կարգավորողը կարող էր այս գործիքը պահել, և օգնել շոկի հաղթահարումից հետո տնտեսության վերականգնմանը։ Համարվեց, որ կարգավորողները գտնվում են «ինչ էլ որ դա արժենա» ռեժիմում (“whatever it takes” mode): Հենց այս տրամաբանության մեջ են հնչում Եվրո­պական կենտրոնական բանկի կողմից անդամ երկրների պետական բյուջեի պակա­սուրդը մոնետիզացնելու** գաղափարները՝ «արձանագրվող դեֆլյացիոն պարույրից դուրս գալու և «զոհասեղանին» դրված եվրոգոտու ճակատագիրը փրկելու» համար։

Այս ռեժիմում կամ տրամաբանությամբ է նաև ԱՄՆ-ում նախապատրաստվում հարկաբյուջետային խթանների փաթեթը՝ 1.3 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար արժողությամբ, որը երկրի 2019թ-ի ՀՆԱ-ի 6%-ից ավելին է։ Ընդ որում, այդ ծավալից 300 մլրդը վերաբերում է հարկային վճարումների հետաձգմանը, 500 մլրդ ԱՄՆ դոլարի չափով նախատեսվում է ուղիղ օժանդակություն տրամադրել քաղաքացիներին, մնացած մասով նախատեսվում է վարկավորել առավել տուժած ոլորտների ընկերու­թյուն­ներին։

Եթե ոչ նման համարձակ փաթեթներ, ապա նվազագույնը առողջապահական և համաճարակի դեմ արտակարգ միջոցառումների ծախսերի համար բյուջետային վերաբաշխումներ իրականացնում են տուժած բոլոր երկրներում․ սրա հապաղումը անթույլատրելի է։ Իշխանությունները նախ «առաջ են գցում» տարվա ընթացքում պլա­­նավորված ծախսերի քվոտաները։ Այսպես, Չինաստանի տեղական իշխանու­թյունները մունիցիպալ պարտատոմսերի թողարկման հաշվին ՀՆԱ մոտ 0.8 տոկոսի չափով ծախսեր վաղաժամ են կատարում։ Իսկ ամենաշատ տուժած կազմակեր­պություններին և անհատներին օժանդակության չափը ՀՆԱ 1.1 տոկոսի չափով է։

Իհարկե, դեռ վաղ է երկրների հարկաբյուջետային խթանների շուրջ համա­պարփակ վերլուծություն իրականացնելու համար։ Այս պահին առաջնայինը առող­ջա­պահական ճգնաժամի հաղթահարումն է, իսկ տնտեսական միջոցառումների փաթեթները հիմնականում քննարկման փուլում են։ Սակայն դրանց ուշացումը ևս աղետալի կարող է լինել սոցիալ-տնտեսական տեսակետից։

ՀՀ կառավարությունը արդեն հայտարարել է 150 մլրդ դրամի չափով հարկա­բյուջետային խթանների կիրառման նախաձեռնության վերաբերյալ։ Հարաբերական չափի տեսակետից, սա համարժեք է 2020 թվականի համար բյուջեով կանխա­տես­ված ՀՆԱ-ի 2.1 տոկոսին։ Այդ գումարից 30 մլրդ դրամ նախատեսվում է օգտա­գործել թիրախային սոցիալական աջակցության նպատակով, 25 մլրդ՝ իրական հատ­վածի համավարկավորման, վարկերի վերաֆինանսավորման կամ նոր վարկե­րի տոկոսների սուբսիդավորման, և 80 մլրդ՝ նորարարական ծրագրերի աջակ­ցության համար։ Այսինքն, ըստ էության, պետական բյուջեի տեսակետից, դրանց մի մասն է ծախս, մնացած մասը՝ պակասուրդի գործառնություններ են, որոնց արդյուն­քում պետությունը ակտիվներ է ձեռք բերելու։ Որ տիպի գործառնությունը որքան կկազմի՝ մոտավորապես պարզ կլինի, երբ այս գործիքները վերջնական տեսքի բերվեն, իսկ վերջնական պատկերը կպարզվի արդյունքների ամփոփումից հետո (օրինակ՝ 25 մլրդ ծավալով փաթեթի որ մասը տոկոսների սուբսիդավորման կգնա, որը՝ վարկավորման, տնտեսվարողների հայտերից է կախված)։

Այս գործիքներին զուգահեռ, տնտեսության խթանման համար կառավարու­թյունն իր հեռանկարները կապում է 2020թ-ի բյուջեում պլանավորված կապիտալ ներդրումների կատարման հետ՝ 287.7 մլրդ դրամ կամ կանխատեսված ՀՆԱ-ի 4.1%-ի չափով։ Սրանք միասին պետք է ապահովեն այն «զարգացման տրամաբա­նու­թյունը», որը կառավարությունը ցանկանում է դնել արձագանքի հիմքում։

Պետք է նշել, որ իրական հատվածի վարկավորումը/ենթավարկավորումը և կա­պիտալ ծախսերն այն գործիքներն են, որոնք ակտիվորեն կիրառվել են նաև 2009թ-ի ճգնաժամային իրավիճակում։ 2009թ-ին պետական բյուջեից վարկավո­րու­մը պլանավորված 4 մլրդ-ի փոխարեն կազմել է 112.2 մլրդ դրամ (ՀՆԱ 3.6%), իսկ կապիտալ ծախսերը՝ 188 մլրդ-ի փոխարեն՝ 221.4 մլրդ դրամ (լրացուցիչ 1.1 տոկոս ՀՆԱ-ում)։ Եկամուտների զգալի թերակատարման պայմաններում կապիտալ և ընթացիկ ծախսերի կատարումը պակասուրդի զգալի ավելացում է պահանջել, որը ՀՆԱ-ում պլանավորված 1%-ի դիմաց 7.6% է կազմել։

Եզրափակելով, նշենք, որ առողջապահական ճգնաժամի շոկի հնարավոր հետևանքները բարդ է գնահատել, իսկ ավելի բարդ է ընտրել քաղաքականության արձագանքի տիրույթը, որը պահանջվում է դրանք բավարար չափով մեղմելու համար։ Թերևս հընթացս վերլուծություններն ու ճշգրտումներն այստեղ ճիշտ ճանա­պարհն են, քանի որ ազդակները նաև պետք է տնտեսությունից գան։ Սակայն կառավարության հարկաբյուջետային բուֆերները, այդ թվում՝ վերջին 2 տարում զգալիորեն նվազած պարտքի բեռը կարող են թույլ տալ վստահ գործողություններ ձեռնարկել, անհրաժեշտության դեպքում՝ ավելի կտրուկ լինել։ Իսկ կենտրոնական բանկի և ֆինանսական համակարգի բուֆերները ի վիճակի են կլանել բավականին հուժկու շոկեր։ Բարեբախտաբար, միջոցառումները, որոնք նախապես իրականաց­վել են (որոշակի խնայողությունների ձևավորում, պարտքի բեռի նվազեցում, եվրո­բոնդերի վաղաժամ տեղաբաշխում, արտարժութային պահուստների համալրում և այլն), ավելի պատրաստ են դարձրել բյուջետային և ֆինանսական համակարգերը տնտեսական ցնցումներին։ Սակայն առաջնահերթ խնդիրն այժմ առողջապահական իրավիճակի կայունացումն է:

մարտի 21, 2020թ․

* Այսպես են անվանվում ներդրողների շրջանակում ցածր ռիսկային ակտիվների համբավ ունեցող գործիքները, որոնց գինը սովորաբար աճում է հիմնական ներդրումային շուկաների տուրբուլենտության պայմաններում։ Դրանցից կարելի է առանձնացնել ոսկին և ԱՄՆ պետական պարտատոմսերը։

** Այս դեպքում կենտրոնական բանկը պետական պարտատոմսեր է գնում ոչ թե երկ­րոր­դային, այլ առաջնային շուկայից, այսինքն՝ ուղղակիորեն ֆինանսավորում է բյուջեի պակա­սուրդը։ Այսպիսի գործառնությունն արգելված է ներկա օրենսդրական շրջանակներում (այդ թվում՝ ՀՀ-ում), քանի որ անցյալի փորձը ցույց է տվել, որ այն հանգեցնում է անկառավարելի գնաճի։

Հեղինակի այլ նյութերը